Το γενικότερο πλαίσιο προβληματισμού για την παγκόσμια κλιματική αλλαγή θέτει καίριες ερωτήσεις, που αφορούν ιδιαίτερα την αστική ζωή. Πως θα επηρεάσει τις ζωές μας η κλιματική αλλαγή, ποιές περιοχές θα την ῾νοιώσουν᾽ πιο έντονα, αλλά και τι μορφές προστασίας έχουμε αρχίσει να προετοιμάζουμε.
Στο βιβλίο του σχετικά με αυτό που ονομάζει “ακραίες πόλεις” (extreme cities), ο Ashley Dawson υποστηρίζει ότι ειδικά οι πόλεις είναι κάτι σαν το ‘σημείο μηδέν‘ για την αλλαγή του κλίματος, συμβάλλοντας από τη μια πλευρά τα μέγιστα στην αύξηση του άνθρακα στην ατμόσφαιρα, ενώ από την άλλη βρίσκονται συχνά σε περιοχές που θα δεχθούν άμεσα τις επιπτώσεις από τα αυξανόμενα επίπέδα της θάλασσας.
Σήμερα, η πλειοψηφία των μεγαλουπόλεων του κόσμου βρίσκονται σε παράκτιες ζώνες, αλλά λίγες από αυτές είναι επαρκώς προετοιμασμένες για τις πλημμύρες που θα απειλούν ολοένα και περισσότερο τις ακτές τους. Αντ ‘αυτού, οι περισσότερες συνεχίζουν να αναπτύσσουν πολυτελείς ακρογιαλιές για τις ελίτ και βιομηχανικές εγκαταστάσεις για τις επιχειρήσεις. Αυτά όχι μόνο εντείνουν τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα, αλλά και θέτουν τους κατοίκους των παράκτιων περιοχών σε μεγαλύτερο κίνδυνο όταν αυξηθούν τα επίπεδα του νερού.
Ο Dawson προσφέρει ένα ανησυχητικό πορτρέτο για το μέλλον των πόλεων μας, περιγράφοντας κάποιες από τις σημερινές προσπάθειες προστασίας ως ανεπαρκείς (π.χ. στη Νέα Υόρκη, στην Ολλανδία, στην Αλάσκα κλπ.). Η καλύτερη ελπίδα μας δεν έγκειται στις οχυρωμένες θάλασσες, υποστηρίζει. Αντίθετα, ελπιδοφόρα είναι τα αστικά κινήματα που ήδη αγωνίζονται για να ξαναφτιάξουν τις πόλεις μας με πιο δίκαιο και ισότιμο τρόπο.
Σιγουρα πάντως η κλιματική αλλαγή και οι παγκόσμιες καταστροφές που συνδέονται με αυτήν, όπως γίνεται φανερό πια, προσδιορίζονται και παρουσιάζονται με πολύ διαφορετικούς και κριτικά ελεγχόμενους τρόπους.
Όταν, για παράδειγμα, ο πρόσφατος τυφώνας Harvey άρχισε να φορτώνει με δεκάδες τρισεκατομμύρια λίτρα βροχής το νοτιοανατολικό Τέξας, οι σχολιαστές στα μέσα μαζικής ενημέρωσης επικεντρώθηκαν στην άνευ προηγουμένου φύση της καταιγίδας: ήταν, τόνισαν, το πιο ακραίο συμβάν βροχής στο ιστορικό των ΗΠΑ. Ομοίως, καθώς ο τυφώνας Irma έτρεξε προς τη Φλόριντα, οι τίτλοι των ΜΜΕ έγραφαν για την ισχυρότερη καταιγίδα που καταγράφηκε ποτέ στον Ατλαντικό.
Αλλά ο Harvey και η Irma δεν ήταν οι μοναδικές καταστροφές λόγω κλίματος τον περασμένο μήνα. Στα μέσα και στο τέλος του Αυγούστου, ιδιαίτερα έντονες βροχές των μουσώνων έπληξαν μεγάλο μέρος της Νότιας Ασίας, σκοτώνοντας πάνω από 1.200 ανθρώπους, πλημμυρίζοντας πάνω από το ένα τρίτο του Νεπάλ και του Μπαγκλαντές και εκτοπίζοντας δεκάδες εκατομμύρια ανθρώπους. Ωστόσο, τα Δυτικά μέσα μαζικής ενημέρωσης ήταν σχεδόν σιωπηλά για την παράλληλη αυτή καταστροφή στη Νότια Ασία. Οι καταστροφές που σχετίζονται με το κλίμα όταν πλήττουν τους πιο ευάλωτους ανθρώπους του κόσμου συχνά μοιάζουν σαν να κηλιδώνουν τον δημόσιο λόγο στους πλούσιους λαούς και αυτή η αμέλεια λέει πολλά για το πόσο αποτελεσματικά (ή αναποτελεσματικά) θα αντιμετωπίσουμε το προσεχές κλιματικό χάος.
(Φωτογραφία από πόλη της Ινδίας, Αύγουστος 2017. Arindam Dey/Getty images)
Τα καιρικά συστήματα, άλλωστε, δεν ενδιαφέρονται για εθνικά σύνορα. Στην πραγματικότητα, εξαρτώνται από ροές γύρω απο τον πλανήτη για να χτίσουν τις τεράστιες ενέργειές τους. Αλλά η άποψή μας σχετικά με τις άγριες θύελες που ξεσπούν σε ολόκληρο τον κόσμο είναι εξαιρετικά παρωχημένη. Γυρίζοντας πάλι στο πρόσφατο παράδειγμα των ΗΠΑ, αξίζει να σημειώσουμε ότι ὀταν ένας τυφώνας, όπως ο Irma, σχηματίζεται στα ζεστά νερά του Ατλαντικού και διασχίζει την Καραϊβική πριν χτυπήσει τη βορειοαμερικανική ηπειρωτική χώρα, τα αμερικανικά μέσα μαζικής ενημέρωσης μὀλις που καταφέρνουν να αναγνωρίσουν τις επιπτώσεις στα ασθενέστερα έθνη. Σπάνια μάλιστα θα υπάρξουν και κάποιοι υπαινιγμοί ή φευγαλέες ματιές γύρω από την σύγχρονη ιστορία της ηγεμονικής κυριαρχίας και αποικιοκρατικής εκμετάλλευσης, που έχει καταστήσει τα έθνη που βρίσκονται στην τροχιά των ΗΠΑ να είναι ευάλωτα στις αποκαλούμενες φυσικές καταστροφές.
῾Αποκαλούμενες᾽ επειδή ο όρος «φυσική καταστροφή» υποδηλώνει μια απρόβλεπτη καταστροφή που κατά κάποιο τρόπο πέφτει από τον ουρανό, αλλά όμως, όπως ο γεωγράφος Neil Smith υποστηρίζει, οι φυσικές καταστροφές είναι στην πραγματικότητα το προϊόν των πολύ απτών και κοντινών κοινωνικών ανισοτήτων. Γράφοντας μετά τον τυφώνα Κατρίνα που έπληξε τη Νέα Ορλεάνη, ο Smith πρότεινε ότι δεν υπάρχει φυσική καταστροφή: «Σε κάθε φάση και αναλυτική πλευρά μιας καταστροφής – αιτίες, τρωτά σημεία, ετοιμότητα, αποτελέσματα και ανταπόκριση και ανασυγκρότηση – το περίγράμμα της καταστροφής όπως και της διαφοράς μεταξύ του ποιός ζει και ποιός πεθαίνει είναι σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό ένας κοινωνικός λογισμός.»
Οι ανισότητες του παγκόσμιου καπιταλισμού δεν χαρακτηρίζονται πλέον απλά από άνιση και συνδυασμένη ανάπτυξη. Καθώς κατοικούμε στην εποχή του όλο και περισσότερο επικίνδυνου χάους του κλίματος, ο παγκόσμιος καπιταλισμός χαρακτηρίζεται από άνιση και συνδυασμένη καταστροφή. Η Αποκάλυψη δεν είναι ένα ξεχωριστό, στιγμιαίο γεγονός, αλλά «ξετυλίγεται σε αργή κίνηση με ξαφνικά άλματα και θύελλες», όπως έγραψε ο θεωρητικός Evan Calder Williams, με ζώνες κατανομής που εξαπλώνονται σαν ακανόνιστες καταβόθρες στο έδαφος των καπιταλιστικών κοινωνιών σε όλο τον κόσμο . Όπως προειδοποίησε και ο Junot Díaz μετά τον σεισμό του 2010 στην Αϊτή, «η εφιαλτική ευπάθεια της Αϊτής πρέπει να γίνει αντιληπτή ως μέρος μιας μεγαλύτερης τάσης παγκόσμιας ανισότητας».
(Φωτογραφία απο την Αιτἠ τέσσερα χρόνια μετά τον μεγάλο σεισμό, Gael Turine/VU 2014)
Ο στενόμυαλος, μονοδιάστατος, χαρακτήρας με τον οποίο αντιμετωπίζονται οι καταστροφές που συνδέονται με το κλίμα αποτελεί συνεπώς σημαντικό εμπόδιο στον τρόπο αντιμετώπισης του χάους του κλίματος. Ο όρος Ανθρωποκεντρική εποχή ή Ανθρωπὀκαινο (Antropocene), που έγινε γνωστός από τον ατμοσφαιρικό χημικό Paul Crutzen, και που είναι ακαδημαικά όλο και πιο δημοφιλής σήμερα, αναφέρεται στον βαθύ αντίκτυπο της ανθρώπινης συμπεριφοράς στο ατμοσφαιρικό σύστημα της Γης, έναν τέτοιο αντίκτυπο που αποτελεί πλέον μια νέα γεωλογική εποχή.
Ωστόσο, πρέπει να σημειωθεί, ότι το γενικευμένο πλαίσιο του Ανθρωπόκαινου, με την αναφορά του σε μια αδιαφοροποίητη ανθρωπότητα, αποκρύπτει τον σχετικά μικρό αριθμό ανθρώπων που έχουν ιστορικά επωφεληθεί από τις εκπομπές άνθρακα. Στο παρελθόν, όπως και στο παρόν, ο ορυκτός καπιταλισμός (των ορυκτών καυσίμων) που οδηγεί τα πλανητικά οικοσυστήματα προς μια μαζική εξαφάνιση υιοθετήθηκε για το κέρδος μιας μικροσκοπικής αλλά ισχυρής παγκόσμιας ελίτ.
Η μεγάλη παγκόσμια πλειοψηφία που είναι λιγότερο υπεύθυνη για τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα υποφέρει περισσότερο από το χάος του κλίματος. Για να εξετάσουμε λοιπόν τα ζητήματα των κλιματικών καταστροφών σε βάθος θα χρειαζόταν να διατυπώσουμε ενοχλητικές ερωτήσεις σχετικά με τις άνισες παγκόσμιες επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής, αλλά και τη βιωσιμότητα ενός οικονομικού συστήματος – του ορυκτού καπιταλισμού – που βασίζεται στην αδιάκοπη επέκταση σε έναν πεπερασμένο πλανήτη.
(Φωτογραφία Meena Kadri)
Καθώς το κλιματικό χάος εξαπολύει τις άνισες και συνδυασμένες καταστροφές του, ο αντίκτυπός του είναι ιδιαίτερα εμφανής στις μεγάλες πόλεις. Δύο μεγάλες ῾παλίρροιες᾽ συγκλίνουν σήμερα στις πόλεις του πλανήτη και, κατά συνέπεια, βλέπουμε μια από τις μεγαλύτερες απειλές για τη βιωσιμότητα της αστικής ύπαρξης. Η πρώτη είναι μια ανθρώπινη παλίρροια. Το 2007 η ανθρωπότητα έγινε πια ένα είδος που κατοικεί κυρίως σε πόλεις. Από τα περίπου 7 δισεκατομμύρια ανθρώπους που ζουν σήμερα, τα 3,3 δισεκατομμύρια ζουν σε πόλεις. Αλλά αν η ανθρώπινη κατάσταση είναι πλέον αστική, αυτή η αστική ανθρωπότητα δεν κατανέμεται ομοιόμορφα στις πόλεις του κόσμου.
Παρόλο που οι μελετητές στον Παγκόσμιο Βορρά θεωριτικοποιούν συχνά την αστικοποίηση μέσω του φακού των διαδικασιών οικοδόμησης πόλεων στην Ευρώπη και τη Βόρεια Αμερική, οι περισσότεροι αστικοί πληθυσμοί σήμερα ζουν στον αναπτυσσόμενο κόσμο. Αυτοί οι κάτοικοι των πόλεων είναι συχνά πρόσφυγες από τις πολιτικές της γεωργικής απορρύθμισης και της οικονομικής ελευθέρωσης – πολιτικές που έχουν ωθήσει εκατομμύρια αγρότες μακρυά από τη γη και προς φτωχογειτονιές στα αποβιομηχανοποιημένα αστικά συγκροτήματα του Παγκόσμιου Νότου. Αυτή η πικρή συγκομιδή της παγκόσμιας αγροτικής κρίσης έχει υπάρξει ένας από τους μεγαλύτερους μετασχηματισμούς της ανθρώπινης ιστορίας. Η νεοφιλελεύθερη παγκόσμια τάξη έχει δημιουργήσει μορφές ακραίας αστικοποίησης που έχουν ρίζες στην ανισότητα. Στις πόλεις του Παγκόσμιου Νότου, το ένα τρίτο έως το ήμισυ του αστικού πληθυσμού ζει σε ανεπίσημους ή άτυπους οικισμούς. Οι κάτοικοι αυτών των μη προγραμματισμένων ζωνών αντιμετωπίζουν εξαιρετικά δύσκολες συνθήκες στον αγώνα τους να επιβιώσουν. Όπως γράφει ο Mike Davis, “Αντί των πόλεων του φωτός που ανεβαίνουν προς τον ουρανό, μεγάλο μέρος του αστικού κόσμου του εικοστού πρώτου αιώνα καταλήγει στην αθλιότητα, που περιβάλλεται από ρύπανση, περιττώματα και φθορά”.
Η επικίνδυνη φύση αυτού που ο Davis ονομάζει ῾οικολογία της παραγκούπολης᾽ (slum ecology) είναι ένα βασικό στοιχείο της σύγχρονης αστικοποίησης. Η μόνη διαθέσιμη γη για τους φτωχούς τείνει να βρίσκεται στις πιο επιρρεπείς σε καταστροφές περιφέρειες των πόλεων, σε έδαφος που δεν έχει αναπτυχθεί εξαιτίας των φυσικών κινδύνων – από κατολισθήσεις έως πλημμύρες – που το καθιστούν ακατάλληλο για ελίτ κατοίκηση. Αυτή τη στιγμή, καθώς τα νερά των πλημμυρών υποχωρούν στην Ινδία, το Μπαγκλαντές και το Νεπάλ, η UNICEF εκτιμά ότι 16 εκατομμύρια παιδιά εξακολουθούν να χρειάζονται επείγουσα βοήθεια για τη σωτηρία, όπως καθαρό νερό και προμήθειες υγιεινής για την πρόληψη της εξάπλωσης των ασθενειών. Χιλιάδες άνθρωποι μόνο στο Μπαγκλαντές μάχονται με ασθένειες που μεταδίδονται από το νερό, συμπεριλαμβανομένων εστιών διάρροιας, ελονοσίας και πυρετού του δάγκειου πυρετού. Αυτή η ευπάθεια στις περιβαλλοντικές καταστροφές είναι μια επέκταση του σκληρού κοινωνικού λογισμικού που τους ωθεί να ζουν σε επικίνδυνες τοποθεσίες εξ᾽ αρχής.
Και αυτό δεν είναι ένα μεμονωμένο περιστατικό. Σχεδόν τα δύο τρίτα των πόλεων του κόσμου με περισσότερους από 5 εκατομμύρια κατοίκους βρίσκονται εν μέρει σε παράκτιες ζώνες χαμηλής ανύψωσης, όπου υφίστανται όλο και συχνότεροι και έντονοι κυκλώνες και παράκτιες θύελλες που συνδέονται με την κλιματική αλλαγή. Ενισχύοντας την απειλή της αύξησης των επιπέδων της θάλασσας, η γη στην οποία χτίζονται οι περισσότερες παράκτιες πόλεις βυθίζεται ταυτόχρονα σε μια διαδικασία γνωστή ως καθίζηση (subsidence). Αυτή η υποχώρηση ήταν άμεσα υπεύθυνη για τις καταστροφικές επιπτώσεις του τυφώνα Κατρίνα στη Νέα Ορλεάνη, αλλά είναι μια διαδικασία που ξεδιπλώνεται σε όλο τον κόσμο και στα ταχύτατα αστικοποιημένα δέλτα των ποταμών. Από το δέλτα του Νείλου της Αιγύπτου στο δέλτα του Κίτρινου Ποταμού της Κίνας, περισσότερα από 500 εκατομμύρια άνθρωποι στον πλανήτη ζουν σήμερα στα δέλτα ποταμών, τα οποία υποχωρούν με τον ανησυχητικό ρυθμό των 10 εκατοστών περίπου τον χρόνο. Κατά την τελευταία δεκαετία, το 85% των μεγάλων δέλτα στον κόσμο γνώρισε πλημμύρες, σκοτώνοντας εκατοντάδες χιλιάδες ανθρώπους.
Σε συνδυασμό με αυτή τη διαδικασία καθίζησης, η παράκτια διάβρωση καταστρέφει τα φυσικά εμπόδια που προστατεύουν τις πόλεις από τις ολοένα και πιο έντονες καταιγίδες και τα υδάτινα νερά τους. Η σύγκλιση αυτή σημαίνει ότι ο αυξανόμενος αριθμός των παράκτιων πόλεων του κόσμου σύντομα θα πέσει κάτω από το επίπεδο της θάλασσας. Όπως έχει υπογραμμιστεί τόσο έντονα με τον ῾πνιγμό᾽ του Χιούστον, οι παράκτιες πόλεις ανά τον κόσμο αντιμετωπίζουν ένα μέλλον συνεχιζόμενης συστημικής κρίσης ως αποτέλεσμα της κλιματικής αλλαγής. Οι τροπικές καταιγίδες και οι κυκλώνες επηρεάζουν σήμερα 1,4 δισεκατομμύρια ανθρώπους κάθε χρόνο, 24% του σύγχρονου αστικοποιημένου πληθυσμού στον κόσμο. Όμως, ο αριθμός αυτός προβλέπεται να διπλασιαστεί μέχρι το 2050. Οι περιοχές που είναι πιο επιρρεπείς σε αυτές τις καταστροφές εκτείνονται σε μια ζώνη με τις τροπικές περιοχές του πλανήτη, συμπεριλαμβανομένων των αστικών περιοχών της Κεντρικής Αμερικής, της Καραϊβικής, του κόλπου της Βεγγάλης, της Κίνας και των Φιλιππίνων. Σε αυτές τις αστικές “τροπικές περιοχές του χάους”, οι συμφορές που αντιμετωπίζουν οι κάτοικοι της φτωχογειτονιάς και της παραγκούπολης δεν πρέπει να θεωρούνται ως “φυσικές” καταστροφές, αλλά ως ανθρωπογενείς διαταραχές του κλίματος στις οποίες η ανομοιογενής ανάπτυξη και η κοινωνική ανισότητα παίζουν βασικό ρόλο.
(Φωτογραφία απο τις προσφατες πλημμύρες στην Νότια Ασία. Anupam Nath / Assoc. Press)
(Φωτογραφία οικογένειας που βρίσκει καταφύγιο στο Μουμπάι, Ινδία, 2017. Atul Loke / NYT)
Όπως ήδη διαπιστώνουμε, η μεγάλη κρίση και αντιπαράθεση απέναντι στην πλανητική οικο-κτονία που προκαλείται από το καπιταλιστικό σύστημα των απολιθωμένων ορυκτών θα προέλθει κυρίως στις πόλεις του κόσμου. Εάν οι σημερινές πόλεις είναι ένας από τους κύριους παράγοντες που προωθούν το κλίματικό χάος, οι πόλεις είναι επίσης και τα κύρια θύματά του. Αυτή η παγκόσμια σύγκλιση της αστικοποίησης και της αλλαγής του κλίματος δημιούργησε την “ακραία πόλη”, αστικούς χώρους με έντονη οικονομική ανισότητα όπου θα εξελιχθεί ο πιο σημαντικός αγώνας για ανθρώπινη επιβίωση. Πώς μια πόλη αντιμετωπίζει τους κοινωνικούς τύπους διαστρωμάτωσής της (φυλής, τάξης, φύλου, κλπ.) ή πως αντίθετα επιτρέπει σε αυτές τις κοινωνικές ανισότητες να φουντώνουν, έχει απόλυτη σχέση με το πόσο καλά ή όχι θα μπορέσει να αποτρέψει τις θύελλες που καταδιώκουν την ανθρωπότητα.
___
[Το κείμενο αυτό βασίστηκε σε αρθρο του Ashley Dawson (καθηγητή στο City University της Νέας Υόρκης), και το οποίο δημοσιεύτηκε τον Σεπτεμβρη 2017 στο Boston Review. Επιμέλεια: socio.logist]